Digitalisering en haar effecten op het boek, de bibliotheek en het lezen

Het volgende is een samenvatting van het volgende artikel:

Rowe, Christopher. ‘The new library of Babel? Borges, digitisation and the myth of a universal library.’ In: First Monday. Peer-reviewed Journal on the Internet. Jaargang 18, nummer 2, 4 februari 2013. Online geraadpleegd op 8 december 2015.

De digitale revolutie betekent een groeiende capaciteit voor het opslaan van informatie en een snelle uitwisseling daarvan middels bijvoorbeeld het wereldwijde web en digitale media zoals tablets. Zodoende heeft menigeen, aldus Rowe, aangenomen dat de idee van een universele bibliotheek nu verwezenlijkt kan worden. De Bibliotheek van Alexandrië was reeds een antieke poging tot zo’n bibliotheek, en heden ten dage schurkt bijvoorbeeld het Google Books Library Project tegen het oude ideaal aan. De vraag is echter of een universele bibliotheek haalbaar en wenselijk is. Rowe verkent ‘de mogelijke effecten van digitalisering op onze fundamentele concepten van het boek, de bibliotheek en de handeling van het lezen’.

Allereerst het boek. De boekrol moest door zijn vorm met beide handen gebruikt worden en stond het selectief lezen en raadplegen van de tekst in de weg. Bij het boek werd dit anders. Ook kon in het volume van een boek meer informatie opgeslagen worden. Dit werkte bevorderlijk voor de interactie tussen de tekst en de mens of het intellect, die complexer werd. Met digitale bestanden zoals e-bookformats wordt dit anders. Andermaal is slechts een fractie van de tekst zichtbaar, terwijl het zoeken naar stukken tekst minder snel verloopt. Ook gaan lezers anders om met informatie op een scherm, door onder andere voor- en achteruit te scrollen. Digitale tekst heeft voorts een vluchtig en diffuus karakter, bijvoorbeeld doordat lezers via hyperlinks andere bronnen raadplegen. Digitale tekstverzamelingen hebben zodoende echter als voordeel dat ze alomtegenwoordig zijn, een netwerk vormen en volledig geïndexeerd zijn. Daarmee komt het boek minder op zichzelf te staan als kenniseenheid, en worden elektronische collecties als bibliotheken en datacollecties gezien.

Ten tweede het concept van de bibliotheek. Universaliteit is nooit het doel geweest van een collectie documenten. In plaats daarvan hanteerde men van Alexandrië tot en met Google steeds selectiecriteria, op basis van beschikbare ruimte, ethiek, de wet, kwaliteit en nut. Een echt universele bibliotheek zou echter ook alle gebruiksaanwijzingen, geweigerde kopij en valse verslagen moeten bevatten, enzovoort. Als teksten daarbij meer het karakter krijgen van informatie/data in plaats van kennis, dan impliceert dit voor de bibliotheek dat ze van een statische, geordende collectie met duidelijk geïdentificeerde teksten verandert in een eindeloos veranderende en uitdijende ‘informatietopografie’ waar men actief zijn weg in moet zien te vinden.

Tot slot de handeling van het lezen. Rowe onderscheidt hoofdzakelijk twee leeswijzen, t.w. lineair en tabulair. Lineair lezen past bij romans, met plots en chronologisch geordende gebeurtenissen enzovoort. De lezer wordt als het ware opgeslorpt door de narratie. De tabulaire leeswijze past bij informatieve werken. Ze is meer ‘dialogisch’ en heeft een interrogatief karakter. Dit vraagt om bepaalde structurering van de tekst en metatekst in de vorm van inhoudsopgaven en registers. Tabulair lezen past doorgaans bij e-teksten en informatietechnologie. Lineair lezen en digitalisering gaan echter niet goed samen: indexering en hyperlinks zijn hier minder relevant. Digitaal bronmateriaal leidt vaak ook tot een minder intensieve leeswijze en is minder opslorpend. 

Sommigen voorzien een digitale toekomst waarin het boek niet langer een concreet, afgerond, opzichzelfstaand object is, maar waarin het een schakel is in een groot digitaal systeem vol verwijzingen, waarin data continu aangepast, getagd, gelinkt, becommentarieerd wordt enzovoort. Een toekomst, waarin lezen naast audiovisuele media bestaat. Een toekomst, waarin personen niet langer enkel lezers zijn, maar ook een beetje bibliothecarissen, die proberen hun weg te vinden in het informatiemoeras. Daarom is Rowe terughoudend ten aanzien van het idee dat digitalisering zal of moet leiden tot een universele bibliotheek. De verschillen tussen bijvoorbeeld romans en Wikipedia, tussen lineair en tabulair lezen en lezen op papier en van een scherm zijn namelijk te groot, en dienen niet te worden genivelleerd.

[Afbeelding van Paul Rumsey.]