Cicero in zijn element [essay]
Die vier elementen bijvoorbeeld. We kunnen er niet omheen dat materie bestaat, en die is overduidelijk aan verandering onderhevig. Plantjes trekken het niet zonder water, maar water in een pan verdampt weer boven een vuur, en als je dat vuur goed controleert, dan wordt zelfs hard staal ineens zacht. Theorieën zoals de elementenleer helpen die malle fratsen van de natuur begrijpelijk te maken.
Aarde, water, lucht en vuur. Daar heb je het maar mee te doen. Wat die eerste twee betreft, die zakken omlaag. Die andere zoeken het hogerop. Waarom? Elke Griek kon zien dat zware dingen harder omlaag kletteren dan lichte dingen, terwijl lucht en vuur geen gewicht lijken te hebben. Er is dan ook een scheidslijn tussen enerzijds aarde en water, en anderzijds lucht en vuur. Dat dingetje is de horizon. Waarom naast lucht ook vuur? Kijk overdag omhoog, en daar brandt de zon zich een weg door de blauwe lucht. Kijk 's nachts omhoog, en sterren fonkelen onophoudelijk. Warmte stijgt op, en de vlammen gaan altijd omhoog. Logisch dus.
Volgens klassieke denkers zoals Cicero had de ziel iets luchtigs. Vrij letterlijk. Anima 'ziel' hangt samen met animus 'adem'. Een dode ademt nu eenmaal niet. In het eerste boek van de Gesprekken in Tusculum vermeldt hij dat die onderwereld uit de mythologie een broodje aap is. Dat komt niet alleen omdat het lichaam dood is en geesten daar dus niet de duvel kunnen worden aangedaan, maar ook door de eigenschappen van de menselijke geest. Het levende lichaam moet wel bezield zijn, want het beweegt (het actieve principe) en is warm. Daarom zou het niet onlogisch zijn als de ziel is 'samengesteld uit vurige adem' (§42). Dat betekent dus dat - volgens de wetten van de natuur - de ziel niet rondspookt onder de grond of in de lucht (een volksgeloof dat nog in de middeleeuwen bestond), maar juist opstijgt naar de sferen van de planeten en sterren.
Dan grijpt Cicero terug op Plato's filosofietjes. In de Meno laat die Socrates betogen dat het leren van nieuwe dingen eigenlijk herinneren is. De ziel is onsterfelijk, een onopgeleid persoon kan door eigen denkkracht een probleem oplossen, en die kennis moet wel ergens vandaan komen, waardoor er wel sprake moet zijn van een soort herinneren. (Francis Bacon voegt daar dan aan toe dat alle nieuwigheid dus vergetelheid is (Essays, LVIII).) Als de ziel ronddartelt tussen de planeten, dan zou die zich onbeperkt kunnen richten op de hoogste ambitie van de mens, namelijk het verwerven van kennis. Oftewel het bestrijden van een soort kosmische dementie.
Cicero voegt er overigens niet aan toe dat die hemelsferen dan wel een drukke bedoeling moeten zijn, aangezien het leven een bank van lening is die al sinds mensenheugenis zijn leningen blijft terugvorderen (zoiets passeert in §93). Eveneens rijst de vraag hoe die kennis verworven wordt als de doden geen lichaam meer hebben. De zielen elke vorm van communicatie ontzeggen zou echter buitengewoon wreed zijn. Aangenomen dat ze kunnen keuvelen (misschien was dat geroezemoes wel de 'muziek' die Pythagoras vijfhonderd jaar eerder meende te horen vanuit de planeetsferen), dan zou een intellectueel als Cicero toch halsreikend moeten uitkijken naar de dood. Dat was ook precies wat sommige filosofen deden. Want de combinatie van onsterfelijkheid, kennis vergaren, en de activiteit van ontelbaar veel zielen zouden erin resulteren dat tussen de sterren de grootst denkbare bibliotheek zit. Cicero had echter geen haast. Daarvoor was zijn landhuis in het Tusculaanse landschap wellicht te mooi. Logisch.
[Afbeelding: The Amphitheatre of Tusculum And Albano Mountains, Worthington Whittredge]
© K.L.R. Vermaase
Reacties
Een reactie posten